źródło: Flickr.com

Ten „napór różnorodnych czynników życia i środowiska” jest właśnie nazywany „stresem”, którego substytutami w literaturze przedmiotu są takie pojęcia, jak np.: lęk, konflikt, zaburzenia emocjonalne, uraz, alienacja itp. Psycholodzy definiują stres jako:

• Bodziec – przykry, przeszkadzający i odrywający od aktywności. Ta kategoria próbuje opisać różnorodne, nieprzyjemne sytuacje wywołujące stres, np. hałas w miejscu pracy, przykre wydarzenie u klienta, kłótnia z przełożonym, wypadek w pracy itp.
• Reakcja organizmu na stawiane wymagania, reakcja na przykry bodziec ze środowiska zewnętrznego. Naukowcy opisują reakcje, które pojawiają się w ciele i umyśle człowieka w odpowiedzi na nieprzyjemne sytuacje, np. gorsze wykonanie zadania, brak zdobycia upragnionej premii, zła ocena przełożonego podczas wystąpienia publicznego itp.
• Dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem a otoczeniem. Tak rozumiany stres to relacja między umiejętnością obniżania napięcia a presją otoczenia na spełnienie często sprzecznych oczekiwań. Np. klienci oczekują od nas ciekawych materiałów informacyjnych, a my ciągle mamy przy sobie tę samą ulotkę reklamującą produkty. 

Stres – przyczyny

Czynniki psychospołeczne będące źródłem stresu objawiają się niespecyficznie, w zależności od indywidualnych naszych cech (predyspozycji psychofizycznych, wieku, płci, wiedzy i umiejętności) oraz warunków środowiska pracy (poziom wymagań, wsparcia i kontroli).

Każdy z nas ocenia zdarzenia subiektywnie i w zależności od tego, jak postrzegamy swoje możliwości poradzenia sobie z tą trudną sytuacją, zaczynamy odczuwać określony poziom stresu. Im bardziej czujemy się pewni swoich możliwości sprostania trudnej sytuacji, tym odczuwany stres jest dla nas mniejszy.

O sile charakteru świadczy:

• zaangażowanie – czyli nasze dążenie do realizacji postawionych celów i poczucie oddania się sprawie, odważne konfrontowanie się z rzeczywistością,
• podejmowanie wyzwań – chęć sprostania wymaganiom, postrzeganie nowych obowiązków jako wyzwanie, okazję do rozwoju, do hartowania ducha, kształtowania umiejętności, wzmacniania swoich kompetencji,
• kontrola nad sytuacją – znajdowanie sposobów na przywrócenie kontroli nad okolicznością, podejście proaktywne, kreatywność i umiejętność poszukiwań rozwiązań.

Każdy z nas na pewno doskonale pamięta reakcje organizmu i odczucia tuż przed wejściem np. na egzamin, rozmowę rekrutacyjną lub przed załatwieniem ważnej sprawy w urzędzie. Nowa sytuacja, ważna chwila powoduje w nas maksymalną mobilizację. Ludzki umysł odbiera nową sytuację jako… przeszkodę, którą należy pokonać. Ucieczka nie wchodzi w rachubę, więc pozostaje walka. Adrenalina przyśpiesza akcję serca, powoduje szybsze krążenie, większe zużycie tlenu, szybszy oddech, pocenie się, napięcie mięśni i organów wewnętrznych. Następuje mobilizacja organizmu, pojawia się cały zespół objawów. Nie zawsze zdajemy sobie z nich sprawę, mając głowę zaprzątniętą przypominaniem sobie wcześniej wyuczonych definicji i reguł. Oto lista najbardziej charakterystycznych objawów związanych z sytuacjami stresowymi:

• Zmiany fizjologiczne: zaburzenia rytmu i przyspieszenie akcji serca, nadmierne pocenie się, zaburzenia apetytu (brak lub nadmierne łaknienie), biegunki, trudności z trawieniem, suchość w ustach, bezsenność.
• Zmiany psychologiczne: trudności w koncentracji, zapominanie i pomyłki, tendencja do skrajnych ocen i przesadnych wypowiedzi.
• Zmiany emocjonalne: irytacja, depresja (niechęć do życia, apatia), wybuchy emocjonalne.
• Problemy zdrowotne: utrata odporności, problemy wieńcowe, owrzodzenia żołądka, bóle krzyża.

Ciekawe prace na temat zachowania organizmu w stresie podjął amerykański fizjolog Cannon. Ustalił on mianowicie, że homeostaza, czyli równowaga  wewnętrzna organizmu, jest określeniem różnych procesów regulacyjnych, opartych na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego, które umożliwiają organizmowi utrzymanie na stałym poziomie pewnej liczby parametrów fizycznych (np. temperatura ciała, ciśnienie osmotyczne krwi) i chemicznych (np. poziom cukru, dwutlenku węgla, hemoglobiny we krwi). Homeostaza zakłada, iż ustrój może prawidłowo funkcjonować tylko w granicach, w jakich zdolny jest do szybkiej adaptacji, tak aby zachować stan swojego wewnętrznego środowiska.

Stres – objawy

Prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powoduje straty, w szczególności wystąpienie u osób pracujących niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Długotrwały stres w pracy na początku przejawia się obniżeniem efektywności, satysfakcji, oporem przed zmianą, konfliktowością, omijaniem poleceń służbowych, zasad i przepisów, pojawieniem się coraz częstszych błędów i wypadków, których wcześniej nie doświadczaliśmy.

W rozmowach z kolegami i koleżankami osoby funkcjonujące w permanentnym stresie zaczynają narzekać, tracić zaufanie do dotychczasowych działań, sceptycznie odnosić się do inicjatyw… Następuje osłabienie lojalności, spadek motywacji, niechęć do pracy, pojawia się wypalenie zawodowe i ucieczka w absencję chorobową. Konsekwencją dla danego biznesu jest utrata doświadczonych ludzi (fluktuacja kadr), zmniejszenie wydajności (produkcji), wzrost strat materialnych, zmniejszenie liczby klientów, związanych z nieobecnymi menedżerami, spowolnienie i skostnienie procesu pracy, pojawienie się kosztów zastępstw osób przebywających na zwolnieniach lekarskich lub biorących dni wolne oraz wypadki przy pracy.

Każdy efekt wysokiego napięcia psychicznego, poznawczego i emocjonalnego powoduje powstanie zmęczenia, wyczerpania i dolegliwości psychofizycznych. Należy pamiętać, że jednorazowy akt agresji np. ze strony klienta, obelga, a ze strony współpracownika niesłuszne oskarżenie nie jest dla człowieka tak silnym stresorem, jak uporczywość i długotrwałość tego rodzaju zachowań. Tak skumulowane zdarzenia doprowadzają do wystąpienia silnego stresu chronicznego i traumatycznego, który doprowadza do rozstroju zdrowia, izolacji, obniżenia przydatności zawodowej. Określa się je mianem mobbingu i wyróżniamy obecnie pięć kategorii zachowań mobbingowych kierowanych przeciwko osobie lub grupie pracowników w celu ich poniżenia i wyeliminowania z zespołu. Warto zaznaczyć, że poniższy katalog nie jest zamknięty:

1. Utrudnianie komunikowania się: ograniczanie możliwości wypowiadania się, ciągłe przerywanie wypowiedzi, reagowanie na wypowiedzi ofiary krzykiem i wyzwiskami, ciągłe krytykowanie wykonywanej pracy i życia osobistego, nękanie przez telefon, stosowanie gróźb ustnych i pisemnych, stosowanie aluzji.

2. Negatywne wpływanie na relacje: unikanie przez przełożonego kontaktu z ofiarą, fizyczne i społeczne izolowanie ofiary, ostentacyjne ignorowanie i lekceważenie, zakaz kontaktów z ofiarą. 

3. Naruszanie wizerunku ofiary: plotki (oczernianie), próby ośmieszenia, sugerowanie choroby psychicznej; wplatanie kontekstu erotycznego; (deprecjonujące) przezwiska.

4. Atak na pozycję zawodową: wymuszanie wykonywania zadań naruszających godność osobistą, kwestionowanie podejmowanych decyzji, nieprzydzielanie żadnych zadań do realizacji, przydzielanie zadań bezsensownych, przydzielanie zadań zbyt trudnych, przydzielanie zadań z nierealnym terminem realizacji, ostentacyjne odbieranie zadań, wydawanie absurdalnych i sprzecznych poleceń.

5. Atak na zdrowie: zlecanie prac niedostosowanych do możliwości, groźby użycia siły fizycznej, stosowanie przemocy fizycznej, działania o podłożu seksualnym, przyczynianie się do powstawania strat materialnych, wyrządzanie szkód psychicznych w miejscu pracy.

W ubiegłorocznych badaniach Państwowej Inspekcji Pracy można stwierdzić, że aż  60% stanowisk pracy tworzy niekorzystne psychospołeczne warunki pracy. To dlatego, że tempo i ilość pracy jest coraz wyższa, treść pracy jest coraz trudniejsza, relacje interpersonalne są zbyt obciążające, a sposób zarządzania i organizacji pracy często prowadzi do błędów i konfliktów.

Również dane Amerykańskiego Instytutu Badań Nad Stresem wykazują, że w ciągu 30 lat (od 1984 r.) nastąpił wzrost liczby chorób będących skutkiem stresu o ok. 800%!

Z czego to wynika?

• redukcje zatrudnienia i kosztów (większe obciążenie pracą pojedynczej osoby, stały lęk przed utratą źródła dochodu),
• obciążenie rodzin pracujących,
• globalizacja i „odkorzenienie”, koszty procesu adaptacji do nowych miejsc, kultur,
• nacisk na stałe podnoszenie i poszerzanie kwalifikacji (chwiejność poczucia własnej wartości zawodowej).

Stresory wynikające z kontaktów z ludźmi:

• Konieczność rywalizacji – wzięcie udziału w „wyścigu szczurów”.
• Podejmowanie zbyt ambitnych wyzwań, które w porównaniu z osiągnięciami innych mogą zagrozić poczuciu własnej wartości.
• Przymus współpracowania, gdy brak po temu chęci i/lub umiejętności.
• Potrzeba (wbrew sobie) pójścia na ustępstwa.
• Przymus pomagania innym, gdy tego nie chcemy.
• Zmuszanie do przestrzegania zwyczajów grupowych, których nie akceptujemy.
• Kłótnie.

Stresory związane z treścią pracy:

• Konieczność zachowania długotrwałej koncentracji uwagi, monotonia.
• Bardzo skomplikowane zadanie.
• Wysiłek fizyczny na granicy wydolności organizmu.
• Praca fragmentaryczna bez wizji całości i znajomości efektu końcowego.
• Nacisk na perfekcyjność wykonania (brak błędów).
• Podzielność uwagi i konieczność wykonywania równolegle różnych czynności.
• Zaskakiwanie nowymi zadaniami.

Stresory wynikające z organizacji pracy:

• Zbyt szybkie tempo pracy.
• Sztywne godziny zajęć, gdy jesteśmy indywidualistami.
• Nienormowany czas pracy, gdy lubimy ład i porządek albo „bat” nad sobą.
• Ustawiczny pośpiech, presja czasu.
• Praca „zrywami”, brak systematyczności.
• Brak przerw w pracy lub przerwy ustalone sztywno przez kogoś.
• Dyspozycyjność, zabieranie pracy do domu i wynikające stąd zakłócenia w stosunkach z bliskimi osobami.

Pamiętajmy, że nie każdy stres jest destrukcyjny i ma negatywny wpływ na nasz organizm. Wiele zależy od tego, jak podchodzimy do życia i czy potrafimy dostrzegać w nim pozytywne aspekty. To jak interpretujemy wydarzenia przekłada się w znacznej mierze na to, czy stres odciśnie na nas swoje negatywne piętno, czy też nie.  Przeczytajmy raz jeszcze powyższy artykuł, zastanówmy się, co nas najbardziej stresuje – w następnym artykule zastanowimy się nad tym, jak stres pokonać.

Ciąg dalszy nastąpi…

Literatura:

1. Sheridan Ch., Radmacher S., „Psychologia Zdrowia”, (1998) Warszawa: IPZ;
2. Solomon E., Berg L., Martin D., „Biologia”, (2007) Warszawa: MULTICO.

Autorka tekstu to niezwykle energiczna osoba z blisko 20-letnim doświadczeniem, dojrzała biznesowo project manager/dyrektor ds. sprzedaży i marketingu/dyrektor zarządzający/urzędnik w strukturach samorządowych i ministerialnych ze znajomością zagadnień związanych z tworzeniem oraz realizacją strategii biznesowych, ugruntowaną wiedzą w zarządzaniu zespołami ludzkimi, projektami typu Start-Up, z uwzględnieniem branż: medycznej, weterynaryjnej, kosmetycznej, szkoleniowej i produkcyjnej. Obecnie part owner spółek z segmentu: biotechnologie, edukacja, doradztwo i inwestycje.